ԱՅՆ ՄԱՍՒՆ, ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԴԱՐՁԱ ԳՐՈՂ. ԼԵՎՈՆ ՋԱՎԱԽՅԱՆ 168.am

Շատ տարիներ առաջ ինձ համար միամիտ, վատից ու լավից, չարից ու բարուց հեռու ապրում էի` մտքովս անգամ անց չկացնելով, թե մի օր գրող կդառնամ։ Դա կես դար առաջ էր։ Լավ հիշում եմ, որ գրելուց էնքան էի հեռու, որքան էշը տուրնիկից։ Աշխատանքի ընդունվելիս անգամ դևոտում էի, թե ի՞նչ է, էրկու տող դիմում եմ գրելու։ Ասենք, իմ տղեն ինձանից բեթար էր։ Էն ժամանակ ես արդեն գրում էի, ու տղես տեսնում էր, թե ոնց եմ տառապում մրոտածս թղթերի վրա։ Հիշում եմ, հինգերորդ դասարանում էր. որ շատ ստիպեցի գիրք կարդալ, սարսափած դեմքիս նայեց, նույնքան սարսափահար աչքերով. «Ա’ հեր,֊- ասաց,- բա որ գրող դառնա՞մ»… Ամեն տեղ չի, որ բախտդ չի բերում։ Տղես գրող չդարձավ…

Պակաս բախտավորն էլ ես չէի` մի օր քնեցի, վերկացա ու ինձ գրող զգացի։ Արդեն գնացքը բավականին գնացել էր։ Երեսուն տարեկան էի։ Հրանտ Մաթևոսյանի «Ծառերը» կարդացի ու քնած տեղումս ոնց որ մեկը մեջս կրակ վառեր։ Առավոտ էդ մեկն էր, որ կողքս բզեց, թե՝ դու էլ էս գրող, հլա գրիչ ձեռդ առ։ Գրիչի հետ թուղթն էլ առա ու գրեցի առաջին պատմվածքս, մանավանդ, որ պարապ էի, չգիտեի ինչով զբաղվեմ։ Էն ժամանակ աշխատում էի Երևանի Լենինյան շջանի գործադիր կոմիտեում։ Էնտեղ բոլորը զբաղված մարդիկ էին։ Սեղաներին դաստով թղթեր էին բլրված։ Ամեն թուղթ մի գործ էր, որ փող արժեր։ Ես էլ էդ թղթերի գոյությունից էի տղուս նման սարսափում, մտածում էի՝ ոնց անեմ, դրանք ռադ անեմ` աչքս գործի երես չտենա։ Հետո, շատ ուշ հասկացա, որ էդ թղթերը բարեկեցության աղբյուր էին։ Իսկ իմ սեղանը դատարկ էր, ոնց որ ավլած կալ։

Չգիտեի ինչ անել։ Էդ կալում էլ սկսեցի աղալ իմ աղունը։ Ես գրող դարձա պարապությունից դրդված։ Պատմվածք գրելը հո հասարակ բան չէ՞ր, ինձ համար դա համոզմունք էր, տիեզերական մեծագույն իրադարձություն։ Քնում, վեր էի կենում բառի ու բանի մեջ։ Որոշել էի նշանավոր մարդ դառնալ. իմ ընկերուհի Վարդը կասեր՝ զվյոզդը տարել ա… Մտածում էի, որ եթե սկիզբը Հրանտ Մաթևոսյանն է եղել, պիտի որ թարջիմանն էլ ինքը քաշի։ Կարծում էի, որ բավական է Հրանտը պատմվածքներս կարդա… Միայն թե կարդա, վերջ, փափագս ի կատար է ածված… Հրապարակավ արտասանած նրա կարծիքն արդեն իսկ լինելու էին գետնի ձգողականությունից պոկող այն ուժը, որ ինձ պիտի կտրեր գորշ իրականությունից ու դուրս բերեր հանրային ուղեծիր։

Մտքովս անգամ չէր անցնում, որ կարող է և հակառակը լինել։ Էդտեղ էր, որ խոփս դեմ առավ քարին։ Ես իբրև պատրաստի գրող՝ գնացել էի հայտնի գրողի մոտ, որ իմ գովքն անի, մեկ էլ էն տեսնեմ, որ ինձ նոր-նոր գրել է սովորեցնում։ Միայն էն եմ հիշում, որ ասում էր.

-Գործողություն, գործողություն և գործողություն… Դա պիտի լինի ստեղծագործության առանցքը։ Քոռ ու փոշման դուրս եկա մեծ գրողի տնից։ Պատահականությո՞ւն էր, թե՞ նախախնամության հեգնանք` ձեռս դողաց, գրիչս վայր ընկավ ու մեծ գրողի տան աստիճանների տակ կորավ։ Իմ մեջ ասի՝ վերջ, սրանից հետո պատմվածք գրողի էսենցն ու էնենցը, թքել եմ էն մարդու վրա, որ ձեռը էլ գրիչ կառնի։ Ուշացել էի։ Պոեզն արդեն գնում էր։ Մուսան մտել էր մեջս ու ներսից քրքրում էր։ Էն ժամանակ ապրում էինք Պուշկինի փողոցի վրա, ուղիղ Հրանտենց շենքի դիմացը։ Բավական էր էդ նեղլիկ փողոցը անցնեի…

Թուքը բերանումս չորացավ։ Ու ոնց որ Արշակունյաց թագավորության Վասակ Մամիկոնյան սպարապետը. հենց հակառակ հողից դուրս եկա, ոտքս դրի մեր տան հողին` ազրեիլ կտրեցի։ Ասես ոչինչ չէր եղել։ Ձեռներս շփեցի ու գրեցի հերթական պատմվածքը. ֊Հերն էլ անիծած,֊ գրում էի,֊ հեչ էլ հավանի, ասել մեր գեղացի Պուրի Մադոն` ես էլ ինձ ու գյորա մարդ եմ… Ես էլ հո սովորական պադո՞շ չէի… Վրա ընգա թղթերին ու էլ պոկ չեկա… Բայց ինձնից պադոշ երկրագունդն էր, որ համառորեն չէր փոխում պտույտն իր առանցքի շուրջ։

Պտտվում էր, պտտվում ու հորինում նոր օրեր։ Առաջվա պես մութը ընկնում էր, առաջվա պես լույսը բացվում… Անսովոր ոչինչ չէր կատարվում։ Անսովորը թերևս իմ մեջ էր…

Իհարկե, գրող դառնալուց առաջ ես կարդացող էի։ Կարդում էի, անհագ, կարդում էի` ժամանակակից հայ հայտնի ու անհայտ գրողների, արտասահմանյան հայտնի գրողների։ Առաջին բանը, որ աչք էր զարնում` սուտն էր, կեղծիքը։ Կարդում էի ու զարմանում` կեղծ էր, սուտ, հնարանք, զզվելիորեն կեղծ։

Եվ ես ինքս իմ մեջ դատ արեցի. ձեռքս կրծքիս դրեցի ու երդում տվեցի իմ իսկ խղճին. «ԳՐԵԼ ՃԻՇՏԸ, ՄԻԱՅՆ ԵՎ ՄԻԱՅՆ ՃԻՇՏԸ»։ Հետագայում իմ գրականության մասին արձակագիր Հովհաննես Մելքոնյանը պիտի ասեր.

«Գրականության հենքը սուտն է, ես էլ եմ մեկ-մեկ ստում… Բայց Լևոն Ջավախյանը սուտը մեջից հանում է»… Հովհաննեսը, ոնց որ ես, սրճարանի մշտական հաճախորդ էր. ձեռքին միշտ, կազմ ու պատրաստ մի դարչնագույն պայուսակ էր պահում։ Մեջը խնամքով դասդասված ու տեղը տեղին որակավորված տնական օղիներ էին։

Ես էլ կարծում էի` իր գրառումներն են։ Հյուրասիրում էր սեղանակիցներին՝ ըստ մարդկային ու գրական արժանիքների. օղու թանկ ու էժանը երբեք չէր խառնում։ Էդ օրը ինձ համար լցրեց ամենաընտիր օղուց. «Լևոն,֊- ասաց,֊- քո մասին հոդված եմ գրելու, էնպես, որ ոմանք կարդան ու հասկանան` ինչպես չի կարելի գրել»… Հովհաննես Մելքոնյանը բոլորին էր գովում, որին՝ իսկականից, որին՝ սուտ, բայց ամեն մարդ չէ, որ հասկանում էր` իրեն իսկականի՞ց է գովում, թե՞ հեգնանքով փնովում։ Տաղանդի հարց էր։ Հովհաննեսի օղուց առավել նրա գովքն էր ինձ ոգևորում… Եթե քաղաքական գործիչ լինելու համար պիտի ռնգեղջյուրի կաշի ունենաս, ապա ինձ յոթ անմեղ ավանակի իշաբեռ համառություն անհրաժեշտ եղավ, որ դառնամ գրող։

Ինձնից աննահանջ «Գարունի» խմբագիրն էր` Մերուժան Տեր-Գուլանյանը։

Ասում էր. «Գդբագրենք, բարեգամս, անհոգ եղիր, անբայման գդբագրենք»… Ու չէր տպագրում… Պատմվածքներիս հետ էլ հորս քաշած թունդ օղիներից էի տանում, որ տրամադրությունները բարձրանա, ինձ քաղցր աչքով նայեն։ Էն էլ խմբագիրը դառը աչքով ընկերներին աչքով էր անում ու ինձ գովելու փոխարեն` հորս օղիները փառաբանում։

«Ծանոթացեք,- ձեռքը լայն տարածած ինձ իր ընկերությանն էր ցուցադրում,- մեր հեղինագներից է, հանճարեղ օղիներ է բերում… Օղիները ընդունում ենք` իրեն մերժում»… Բայց և այնպես, չէի ասի, որ «Գարունի» այցելուներից ամենաձախողակը ես էի։ Ինձնից դժբախտներն էլ կային։ Օրինակ, էն սպիտակամորուս ծերունին, որ դողդոջուն ձեռքով թղթապանակը մեկնել էր Հակոբ Մովսեսին.

«Հակոբ,- մի օր էլ ասես իր անհանգ հիշողությունը թարմացներ գլխավոր խմբագիր Մերուժան Տեր-Գուլանյանը,֊- Այս սբիդակամորուս ձերունին ժամանագին սևաթույր երիդասարդ էր, այնբես չէ՞»… Հիշել էր Մերուժան Տեր-Գուլանյանը՝ ի նկատի ունենալով անբախտ հեղինակի շարունակական մերժումը։ Մարդը մի ողջ կյանք մերժվել էր, ես կասեի` մինչև վերջին ճերմակ մազը։ Սակայն ինձ համար զարմանալին ոչ այնքան նրա դարակազմիկ մերժումն էր, որքան աննկճելիի սպիտակամորուս համառությունը։ Դե, ես էլ քիչ չէի մերժվել։ Փաստորեն, աշխարհում ինձնից համառ մարդ էլ կար։ Ամեն դեպքում, իմ գրական կյանքը նոր էր սկսվում և մտքովս անգամ չէր անցնում, որ այդքան շուտ կսպիտակեմ։

Ես իմ զգացումների անդավաճան ընկերն էի։ Իսկ իսկական ընկերը նա է, կասեր Գաբրել Գարսիա Մարկեսը, ով բռնում է ձեռքդ ու դիպչում սրտիդ։ Մինչև ընթերցողներիս սրտին հասնելը դեռ շատ ճանապարհ ունեի անցնելու։ Նախ պիտի շոշափեի հրատարակիչների սիրտը։ «Գարուն» ամսագիրը մեծ հեղինակություն էր։ Էնտեղ տպագրվելը նույնն էր` ինչ գրող հռչակվելը։ Անընկճելի համառությունս ի վերջո հաջողությամբ պսակվեց։ Դա 1980 թվականին էր, երբ տպագրվեց իմ առաջին գեղարվեստական ստեղծագործությունը`

«Շնող» ակնարկը։ Օ, հրաշք երկրային ու նաև երկնային.. Միառժամանակ գետնին քայլելը թարգել, օդերով էի սավառնում։ Հոգևոր կյանքը անասելի բերկրանք էր, քաղցր վայելք, բայց և անպատմելի տառապանք։ Ճիշտ է, էն ժամանակ բառս թույլ էր, տողս՝ երերուն, բայց և առաջընթացս հաստատուն։ Ես թռչում էի դեպի համաշխարհային գրական սավնարկոմ, մինչև, մինչև… Եկան վայրէջքի դաժան ժամանակները։ Փուչիկը պատռվել էր, հինդու հավի ուռցորված կուրծքը սմքել, վար նստել, սիրամարգն այլևս էն նախշուն գույները չուներ, մաշկը պլոկվել` փետրահան էր եղել։ Ոտքիս տակ գետինը տատասկոտ էր, փշոտ ու քարքարոտ։ Աչքիս ոչինչ չէր գալիս։ «Ազգիս վիճակը ծանրացավ սրտիս»։ Իսկական գրող լինելու համար քիչ է տաղանդավոր և աշխատասեր լինելը։

Հազար ու մի գործոն կա, բայց ամենակարևորը, ես կասեի, ռիսկն է, համարձակությունը, չտրորված ճանապարհով գնալու ունակությունը։ Գրողը գրող չի, եթե իրենից հետո գոնե մի բացած շավիղ չի թողնում։ Լավագույն գրողը գնում է հոսանքին հակառակ… Հայնրիխ Հայնեն ասում է. «Գերմանիա, ո՞վ է քո համարձակ որդին»… Ու ինքն էլ պատասխանում. «Նա, ով համարձակ թքում է քո դեմքին»… Ես համարձակվեցի թքել ստի ու կեղծիքի դեմքին, անարդարության դեմքին, դեպի ստորություն և նվաստացում տանող իշխանավորի դեմքին, ազատությունը, անկախությունը, ազգային արժանապատվությունը վարկաբեկող, ինքնությունը ոտնահարող վարչապետի երեսին… «Իսկ առանց սիրո կա՞ գրականություն»՝ կհարցնեին։ Կինս Գլեբ Պանֆիլովի կինոն էր նայում «Սկիզբ» վերնագրով։ Գլխավոր դերակատարուհին` Ինա Չուրիկովան, սիրահարված էր ամուսնացած տղամարդուն։ Ասում եմ. «Բա ամուսնացած տղամարդուն կսիրահարվե՞ն»… Կինս, թե` «Ինչի՞, Էտենց չի լինո՞ւմ»… Ասի. «Բա ինչի՞ ես չեմ լինում»… Կինս.

«-Դու ի՞նչ ես լինում, որ էդ լինես»… Ասի. «Ինչի՞ որ… ֊Դու ոչ խմում ես, ոչ ծխում, ոչ էլ սիրած պահում», ասաց. «ես զարմանում եմ, թե դու ո՞նց ես գրում»… Կարկամեցի։ Ի՞նչ ասեի… Ասեի, որ իմ սերը ոչ թե մի կնոջ, այլ մի ամբողջ հարեմի մեջ անգամ չի տեղավորվի՞… Ասեի, որ իմ ծուխ ծխանին իմ երկի՞րն է… Ասեի, որ իմ խմիչքը բարձր սարերի, ակունքների գլգլան հոսանքնե՞րն են, որ երազում, թե արթմնի, հոսանքն ի վեր զուլալ ջրերն ինձ են կանչո՞ւմ… Ասեի, որ իմ սերը մեծ է, այնքան մեծ, որ մի երկրում անգամ չի տեղավորվո՞ւմ… Ասեի, որ ես ամենից շատ կյանքն եմ սիրո՞ւմ ու էդ կյանքի մեջ՝ իմ հայրենիքը՞… Ասեի, բայց ո՞նց ասեի… Գուցե՞ Եղիշե Չարենցի պես ասեի` Ինչպես անհաս փառքի ճամփա, ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում… Ասեի ու ասեի, բայց ո՞նց ասեի, որ ինձ հասկանար առօրյա հոգսերի մեջ տառապող կինը։ Նոր-նոր գրող եմ դառնում` էն էլ մի տարիքում, երբ իրական գրողները կամ մեռած են, կամ էլ թողել են գրելը… Ազգին պատուհասած պատերազմը, ցավն ու անդառնալի կորուստներն ինձ առաջ են մղում…

Գրականությունը լոկ պայքարի միջոց է։ Միտք եմ անում, միտք, օղորմածիկ ընկերոջս` Գևորգ Վկայի հանգ ու վանկով, զուլալ ջրերի գլգլան ճամփով, որ նա փոխ էր առել Հովհաննես Թումանյանի քառյակներից։ Ձեռքս դրած լերկ ճակատիս, Գևորգ Վկայողի տապանագիր քառյակը սրտիս` խորհում եմ ու խորհում, թե ո՞րն է հայի բախտը. Երկու վատի արանքում, Երկու գյադի արանքում, Բախտի բութն է մեզ ցցված Երկու մատի արանքում։ Օղորմածիկ գրականագետ Սերժ Սրապիոնյանը ծննդյանս առիթով իմ մասին գրել էր.

«Լևոն Ջավախյանը ժամանակակից արձակի խիղճն է, իսկ վաղը կլինի նրա պարծանքը»… Գրում եմ, էլի, հլա տեսնեմ՝ վաղը պարծենալու տեղ կունենա՞մ… Ավաղ, ուշ, շատ ավելի ուշ հասկացա, որ էս կյանքում կարևորը գրող դառնալու մարմաջը չէր և ոչ էլ մեծ գրող դառնալը։ Կյանքում շատ ավելի կարևոր բաներ կան։ Բայց ինձ համար, գոնե հիմա, կարևորը Մարդն է, պարզապես Մարդ լինելը։ Գրականությունը իմ մտորումներում, սոսկ, ճանապարհ է։ Եվ դեռ երկար է ձգվելու այդ ճամփան` դեպի Մարդը, մինչև իսկական Մարդուն հասնելը…

ԼԵՎՈՆ ՋԱՎԱԽՅԱՆ

07.11.25թ.