Պանթուրքիզմ – ներկայում նույնքան սպառնալիք՝ որքան անցյալում aravot.am

(Այս հոդվածը «Հայաստանի վերջին հնարավորությունը» հոդվածին կից առաջին հավելվածն է: Նշված հոդվածը զարգացնում էր այն համոզումը, թե Հայաստանի համար «ի՞նչ անել» հարցի պատասխանի մեկնակետը պետք է լիներ և պետք է լինի նրա իրականությունը բնութագրող ամենաէական փաստի՝ պանթուրքիստական ծրագրի առկայության խորը գիտակցումը և դրանից բխող հետեւությունների հանգումը: Սույն հոդվածը ապացուցում է այդ տրամաբանության հիմք հանդիսացող պնդումներն առ այն, որ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի ներկայում վարած քաղաքականությունն այլ բան չէ, քան պանթուրքիստական նպատակների հետապնդում, և որ, ինչպես անցյալում, նույնպես և ներկայում՝ այդ ծրագիրը պայմանավորված չէ Հայաստանի և հայության դիրքորոշումներով, այլ առաջնորդվում է իր ներքին տրամաբանությամբ:)

Ա Համաշխարհային պատերազմի բռնկումից հետո ռուսական տիրապետության ներքո գտնվող արեւելյան Հայաստանում, ցարական բանակի վերահսկողությամբ, ձեւավորվեցին հայկական կամավորական գնդեր, որոնք օժանդակեցին Օսմանյան պետություն՝ արեւմտյան Հայաստան ներխուժող ռուսական զորքերին:

Սակայն Ցեղասպանությունը չի եղել հայկական պահանջների և Օսմանյան պետության դեմ հայերի ապստամբության կամ «դավաճանության» հետեւանք: Այն եղել է, անկախ հայերի դիրքորոշումներից, օսմանիզմից թուրքիզմի անցնող նոր վերնախավի՝ այդ նոր գաղափարախոսության իրականացման ճանապարհին անհրաժեշտ համարվող քայլ:

Ճիշտ է, սկսած 1878թ.-ից հայության ներսում գնալով ուժեղացավ իրենց փրկությունը եվրոպական երկրների միջամտությունից ակնկալելու հակվածությունը, ու դրան զուգահեռ, 1890-1908թթ. տարիներին հայերն ապստամբեցին կենտրոնական իշխանության և նրա տեղական կամակատարների դեմ:

Այս իրողությունները կարող են ներկայացվել հայերի՝ Իստամբուլի կողմից «անվստահելի» համարվելու արդարացված պատճառ:

Բայց ո’չ մինչեւ 1914-15թթ., ո’չ էլ այդ տարիներին արեւմտյան Հայաստանի և Անատոլիայի հայերի ջախջախիչ մեծամասնությունը ներգրավված չի եղել օսմանյան կենտրոնական կամ տեղական իշխանությունների դեմ ապստամբական արարքներին կամ շարժումներին: Չնայած դրան, թե’ 1890թթ.-ի զանգվածային ջարդերը և թե’ 1915թ.-ի Ցեղասպանությունը ընդգրկել են անխտիր բոլոր հայերին, ոչ միայն «անվստահելիներին»: Նույնիսկ 1909թ.-ին, երբ հայկական զինյալ գործունեության վերջ էր տրվել, և երբ դեռեւս լրիվ ձեւավորված չէին 1913-15թթ.-ի թուրքական ցեղասպանական ծրագրերը, տեղի ունեցավ Ադանայի ջարդը:

Հայերի Ցեղասպանության ծրագրային «էթնիկ ինժեներիան» մշակվել է 1913թ.-ին, երբ Ա Համաշխարհային պատերազմը դեռ չէր սկսվել և հայերի «դավաճանության» պատրվակ գոյություն չուներ: 1908-14 տարիներին հայերը օսմանյան պետության նկատմամբ անհավատարմության ոչ մի առիթ չէին դրսեւորել:

Ցեղասպանության իսկական պատճառը հետեւյալն էր: Օսմանյան պետության գոյութենական ճգնաժամի պայմաններում, 1908թ.-ից հետո որդեգրված «թուրքական պետության» ստեղծման գաղափարում, ոչ-թուրքական տարրերը պետք է կամ ձուլվեին, կամ վերացվեին։ Այս ծրագրում հայերի նկատմամբ «անվստահությունը» լավագույն դեպքում երկրորդական էր: Խնդիրը հենց իրենց առկայությունն էր՝ որպես ոչ մուսուլման, ոչ թուրք զանգված։ Ցեղասպանությունը նպատակ ուներ ոչ թե պատժելու ապստամբին, այլ վերափոխելու պետության ժողովրդագրությունը։

Չմոռանանք, որ 1915թ.-ին տեղի ունեցավ ոչ միայն հայերի, այլ նաեւ ասորիների ցեղասպանություն, որոնք «անհավատարիմ» լինելու պատրվակներ չէին հրամցրել:

Հայերի վարքագիծը կարող էր ազդել պատրվակների և ժամանակացույցի վրա, բայց ոչ ծրագրի էության վրա։

Գիտական բոլոր լուրջ ուսումնասիրությունները, ներառյալ թուրք անաչառ պատմաբանների, հաստատում են այս փաստերը:

Մի կողմից պատերազմի դաշտում հայկական կողմի տարած հաղթանակները, ու մյուս կողմից՝ Թուրքիայի, դեռեւս բավարար հզորություն և համաշխարհային ու տարածաշրջանային այդ ժամանակվա դասավորությունը խախտելու ունակություն ձեռք բերած չլինելու, և այդ դասավորության դեռեւս համեմատաբար կայուն լինելու իրողությունները կասեցրին 1990թթ.-ին թուրքական այդ նպատակների իրագործումը:

Նույն ընթացքում հզորություն է ձեռք բերել նաեւ Ադրբեջանն ու այդ հզորության մի զգալի մասը ծառայեցրել Արցախը զավթելու և Հայաստանը ծնկի բերելու նպատակին:

Այս բոլորից հետո՝ 2020թ.-ը, 2023թ.-ը և ներկա վիճակը երաշխավորված էին:

Կարելի է հակադարձել, ասելով թե նույն ընթացքում Ադրբեջանում և նույնիսկ Թուրքիայում ներքին իրավիճակը պակաս կոռումպացված և այլանդակ չի եղել, ընդհակառակը: Բայց այդ երկու երկրները գտնվել են անհամեմատ ավելի նպաստավոր պայմաններում, և նրանք կարող էին իրենց նման զեղումներ թույլ տալ, առանց վտանգելու պետականությունը, մինչդեռ նույն պահվածքը Հայաստանին հակացուցված է եղել ի սկզբանե: Եվ ապա, այդ այլանդակություններով հանդերձ, նրանք հետեւողականորեն հետամուտ են եղել պանթուրքիստական ծրագրի իրականացմանը, մինչդեռ Հայաստանը դրանից պաշտպանվելու համար հանցավոր անգործություն է ցուցաբերել:

Նրանք այս ճշմարտությունը չեն էլ թաքցնում: Թուրքիայի տրանսպորտի նախարարԱբդուլքադիր Ուրալօղլուն օգոստոսի վերջերին հայտարարել է. «ՄենքԿարս-Իգդիր-Արալըք-Դիլուջու երկաթուղային գիծը դիտարկում ենք ոչ միայնորպես տրանսպորտային գիծ, այլեւ որպես ռազմավարական ներդրում, որը կփոխիտարածաշրջանի ճակատագիրը [ընդգծումները՝ մերը]»: Նա ավելացնում է. «30-ամյականխատեսմամբ՝ նախագիծը (3.6 միլիարդ դոլարի համարժեք) շահույթ կապահովի»:Պատկերացրեք, 30 տարվա ընթացքում 3,6 միլիարդ դոլար շահույթ՝ 2024թ-ին 1,32տրիլիոն դոլար ՀՆԱ ունեցած երկրի համար:

*Բազմաթիվ աղբյուրների վրա հիմնվելով, Chat GPT-ն տալիս է հետեւյալ պատկերը:

Ցամաքային տրանսպորտը զբաղեցնում է արեւելք-արեւմուտք ամբողջական առեւտրի 15%-ը (մնացածը՝ համարյա ամբողջությամբ ծովային):

«Միջին միջանցքը» «հարավային Կովկասով անցնող առեւտրային հաղորդուղիներ» կարճաժամկետ փուլում կարող է զբաղեցնել ամբողջ ցամաքային տրանսպորտի 5–10%-ը:

Ամբողջովին հագեցած լինելու պարագայում Սյունիքի ճանապարհը կկարողանա սպասարկել արեւելք-արեւմուտք ամբողջ ցամաքային առեւտրի 3–8%-ը, ինչը կհամապատասխանի ամբողջականի (ներառյալ ծովայինը» միայն 0.45–1.2%-ին:

Վրաստանի Փոթիի նավահանգստի հնարավորությունների ընթացող խոշորացման արդյունքում «Միջին միջանցքի» տրանսպորտը զգալի չափով կուղղվի դեպի այդ նավահանգիստ, և դեպի Թուրքիա ցամաքային, ներառյալ Սյունիքի ճանապարհով տրանսպորտը համապատասխանաբար զգալիորեն կպակասի:

Արեւելք-արեւմուտք ամբողջ ցամաքային տրանսպորտում Սյունիքի մասնաբաժինը կիջնի 1–2%-ի, գուցե և ավելի ցածր, իսկ ամբողջականում՝ մոտավորապես 0.15–0.4%-ի:

Իսկ եթե Վրաստանի Անակլիայի խորունկ նավահանգիստը կառուցվի ու սկսի գործել, ապա արեւելք-արեւմուտք ցամաքային առեւտրի շատ մեծ համամասնություն կանցնի «Միջին միջանցքով», բայց ոչ Թուրքիայով, ու հետեւաբար Սյունիքով, այլ նույն ինքն Անակլիաով: Դա ավելի եւս կխեղճացնի Սյունիքով անցնող ճանապարհի նշանակությունը:

Այս բոլորը, եզրակացնելու համար, որ առեւտրային և տնտեսական այն նշանակությունը, որ փորձվում է տալ «Զանգեզուրի միջանցքին», մեծ մասամբ արհեստական է, և դրա իսկական նշանակությունը ռազմավարական է, առաջին հերթին Թուրքիայի և Ադրբեջանի, բայց նաեւ Ռուսաստանի ու Արեւմուտքի համար:

Ալեք ԵՆԻԳՈՄՇՅԱՆ