Գերիշխան TRIPP-ի նախապայմանները (և ոչ-գերիշխանի հետեւանքները) hetq.am

սկիզբը

Ալեք Ենիգոմշյան

Որպեսզի Հայաստանն իսկապես պահպանի գերիշխանությունը Սյունիքով անցնող հաղորդուղիների (TRIPP, «Տրամպի ուղի») նկատմամբ, անհրաժեշտ է պաշտոնական փաստաթղթում աներկբաորեն ամրագրել ստորեւ ներկայացված դրույթները:

Այդ դրույթների և դրանցից սպասվող արդյունքների ներկայացումից հետո կքննարկվի սցենար բ՝ դրանք չամրագրելու պարագայում սպասվող հետեւանքները:

Երկու տարբերակներն էլ մշակվել են արհեստական բանականության մասնակցությամբ:

Այս դրույթները պետք է դառնան ՀՀ իշխանությունների հստակ դիրքորոշումները՝ եթե նրանք ազնիվ են ՀՀ գերիշխանության, տարածքային ամբողջականության և օրենսդրության գերակայության սկզբունքների նկատմամբ իրենց անսասանելիության պնդումներում:

Դրանք պետք է կազմեն նաեւ կարեւորագույն այս խնդրի կապացությամբ ազնիվ ընդդիմության քաղաքական պլատֆորմը:

Պաշտպանիչ պատվարներ, որոնք Հայաստանը պետք է ամրագրի, որպեսզի ապահովի «TRIPP»-ի նկատմամբ գերիշխանությունը

-Երթուղու վրա կիրառվում է ՀՀ քրեական/քաղաքացիական օրենսդրությունը:

-Վերջնական որոշումը պատկանում է ՀՀ դատարաններին (կամ ՀՀ-ում գտնվող արբիտրաժին):

-ՀՀ իշխանությունները կառավարում են բոլոր անցակետերը.

-«անխոչընդոտ» նշանակում է՝ կանխատեսելի ծառայությունների մակարդակի համաձայնագրեր (SLA) և կանաչ գոտու ընթացակարգեր, այլ ոչ՝ անցակետերից զերծ։

-Երրորդ երկրի զորքերի/ոստիկանության ներկայության բացառում:

-Մասնավոր անվտանգությունը՝ բացառապես ՀՀ լիցենզիաներով։

-Հստակորեն սահմանված կարգով և սահմանափակ ժամանակով՝ անվտանգության/ հասարակական կարգի պահպանման նպատակով երթեւեկությունը կասեցնելու իրավունք՝ վերանայման մեխանիզմով, ինչը կպահպանի գերիշխանությունը և կկանխի չարաշահումները:

-Կառուցող և/կամ կառավարող կոնսորցիումի լիազորությունները կոնցեսիոն բնույթի են (համաձայն ՀՀ օրենքի), այլ ոչ գերիշխան:

-Վճարները/սակագները սահմանվում են ՀՀ-ի կողմից (կամ համատեղ սակագնային խորհրդի կողմից, որտեղ ՀՀ-ն ունի վետոի իրավունք)։

-Հողօգտագործում՝ ՀՀ օրենսդրությամբ գրանցված սերվիտուտի/վարձակալության միջոցով:

-Առեւտրային արբիտրաժից դուրս անձեռնմխելիությունների բացառում:

-Հայաստանի համար առավելությունների հայելային փաթեթ (արեւելք-արեւմուտք երկաթուղու բարելավում/ընդարձակում դեպի Վրաստան/Իրան, հյուսիս-հարավ կապեր, արտահանման ուղիներ, ֆինանսավորում):

-Պետություն-պետություն վեճեր չեզոք արբիտրաժի միջոցով՝ առանց ինքնաբար գործող արգելանքային միջոցների (automatic injunctive relief) որոնք կարող են անտեսել Հայաստանի պետական գերիշխան լիազորությունները:

ԱՄՆ-ի և (համաձայն օգոստոսի 8-ի համաձայնագրի) «փոխադարձաբար համաձայնեցված երրորդ կողմերի» հետ այս դրույթների ամրագրումից հետո կարճ ժամանակամիջոցում պետք է տեղի ունենա վերջնական համաձայնագրի Ազգային ժողովի վավերացում և Սահմանադրական դատարանի եզրակացություն, որով հաստատվում է, որ TRIPP-ը գործում է ՀՀ օրենքների ներքո։

Բացի այդ, պետք է՝

* Սահմանադրության մեջ ամրագրել դրույթ, որ որեւէ ենթակառուցվածքային գոտի չի կարող գործել որպես «դե ֆակտո արտատարածքային տարածք»։

* Ստեղծել Լեքս TRIPP»՝ հատուկ օրենք, որով կառավարությանը տրվում է արտակարգ լիազորություն կասեցնելու կամ վերանայելու TRIPP-ի ռեժիմը, եթե խախտվում է Հայաստանի ինքնիշխանությունը։

Հայկական մաքսային կամ սահմանային վերահսկողությունը շրջանցելու ցանկացած փորձի պարագայում անմիջապես գործարկվում է «Lex TRIPP» արտակարգ դրույթը և գծի ժամանակավոր կասեցումը։

Նշված ամրագրումներից և օրենսդրական լրացումներից հետո Հայաստանն ստանում է հետեւյալ արդյունքները: Յուրաքանչյուր արդյունքի կողքին նշվում են այդ ոլորտում լրացուցիչ անելիքներ:

-ԱՄՆ/ԵՄ համագործակցության խորացում, միաժամանակ Իրանին և Ռուսաստանին թափանցիկ կերպով ցույց տալով, որ TRIPP-ը չի սահմանափակում Հայաստանի ինքնիշխանությունը և «միջանցք» չէ։

Լրացուցիչ.

-Ամենամյա Հայաստան–ԱՄՆ TRIPP վերանայման համաժողով, չեզոք մասնակիցներով։

-Եթե Մոսկվան կամ Թեհրանը դրսեւորեն ճնշում՝ գործարկել վստահություն կառուցող քայլեր (օրինակ՝ տեխնիկական դիտարկումներ), առանց օտար ուժերին լիազորություն տալու։

-TRIPP-ը ներկայանում է որպես խաղաղության շահի գործիք՝ շեշտելով, որ կապը տեղի է ունենում ինքնիշխան վերահսկողությամբ և ոչ «միջանցք»-ային տրամաբանությամբ։

Լրացուցիչ.

-Եթե Ադրբեջանը խոչընդոտի կամ տարածի «միջանցք»-ային հռետորաբանություն՝ նախաձեռնել բազմակողմանի արբիտրաժ (օրինակ՝ ԵԱՀԿ տեխնիկական ձեւաչափ)։

-Մինչեւ 4-րդ տարվա ավարտը ստանալ ՄԱԿ/ԵՄ հաստատում, որ TRIPP-ը ուժեղացնում է Հայաստանի ինքնիշխանությունը։

3. Տնտեսական

-Հայաստանը դիրքավորվում է որպես բազմուղղային լոգիստիկ հանգույց՝ TRIPP-ի եկամուտները տնօրինելով չափավոր և զուգահեռաբար զարգացնելով Վրաստանի և Իրանի ուղիները։

Լրացուցիչ.

-Տարեկան հիմունքներով հաստատել ինքնիշխան մաքսային և վճարային համակարգ (մինչեւ գործարկումից 2 տարի)։

-Մինչեւ գործարկումից 3 տարի գործարկել տարանցիկ տուրքերի մոդել՝ թափանցիկ հաշվետվությամբ։

-Եթե TRIPP-ի բեռնահոսքը գերազանցում է արեւելք-արեւմուտք ցամաքային ընդհանուր հոսքերի 25%-ը՝ եկամուտների 20%-ը ինքնաշխատ (ավտոմատ) կերպով ուղղվում է «Ինքնիշխանության Պահուստային Հիմնադրամ»-ին։

-TRIPP-ը դառնում է ինքնիշխան ժողովրդավարական կառավարման փորձաքար՝ պետական վերահսկողությամբ և բաց հաշվետվությամբ։

Լրացուցիչ.

-Մինչեւ 5-րդ տարվա ավարտը հրապարակել եռամսյակային TRIPP վերահսկողական զեկույցներ Ազգային ժողովին և հանրությանը։

-Եթե հանրային վստահությունը իջնում է 50%-ից՝ հրավիրել Քաղաքացիական վերահսկողության խորհուրդ՝ բարեփոխումների առաջարկի լիազորությամբ։

-Ստեղծվում է վստահություն և հնարավորություն սփյուռքյան կապիտալը ուղղելու TRIPP-ին հարող ազատ տնտեսական գոտիներին, չոր նավահանգիստներին, շղթայի ենթակառուցվածքներին։

Լրացուցիչ.

-2 տարվա ընթացքում ստեղծել «Սփյուռք–TRIPP ներդրումային գործիք»։

-Եթե TRIPP-ի եկամուտները թերակատարվում են (մինչեւ 30%)՝ ինքնաշխատ կերպով գործարկվում է սփյուռքյան համաֆինանսավորման մեխանիզմ։

Կարճ ամփոփում

-TRIPP-ը դառնում է ինքնիշխանությունը ուժեղացնող ծրագիր՝ ապահովելով վերահսկվող տնտեսական շահ, ներքին ժողովրդավարական կայունություն և ավելի խորը միջազգային աջակցություն։ Հայաստանի հեռանկարը թեքվում է դեպի «ակտիվ ինքնիշխանություն»՝ խոցելիությունները վերածելով օրենքով ամրագրված ուժի։

Սցենար Բ․ Դե ֆակտո միջանցք․

ՀՀ գերիշխանությունը ապահովող վերոնշյալ դրույթների բացակայությունը և այլ դրույթների հաստատումը հանգեցնելու են դե ֆակտո միջանցքի, իրենց վատագույն հետեւանքներով:

Ընդհանուր նկարագրություն

TRIPP-ը զարգանում է որպես դե ֆակտո միջանցք․ ՀՀ իրավասությունը գոյություն ունի միայն փաստաթղթերով, սակայն անցակետերը բաց են կամ խորհրդանշական, օտար օպերատորը վայելում է անձեռնմխելիություններ, և Հայաստանի հնարավորությունը՝ զննություն, ոստիկանություն կամ կասեցում իրականացնել, սահմանափակվում է։ Գործնականում միջանցքի կառավարման վրա ազդեցություն ունենում են միջազգային դերակատարներ (օր.՝ Ադրբեջան, Թուրքիա, ԵՄ, Ռուսաստան)։

Սպառնալիքներ և հետեւանքներ

Եզրակացություն

Սցենար Բ-ն կարող է լավագույն դեպքում առաջարկել կարճաժամկետ տնտեսական կամ դիվանագիտական օգուտներ, մինչդեռ այն կմաշեցնի գերիշխանությունը և դուռ կբացի Թուրքիայի ու Ադրբեջանի վերջնական գրոհներին առջեւ:

Հաջորդիվ, ներկա պայմաններում՝ դիմադրողականության ձեռք բերման ռազմաւարական համալիր ծրագրի գլխավոր ուղենիշները